Rodzina Goldreichów

Autorka

Nazywam się Wiktoria Inglot, mam lat 17 i uczęszczam do I Liceum Ogólnokształcącego w Rzeszowie. Fascynuję się szeroko pojętą muzyką, zwłaszcza elektroniczną, dwudziestoleciem międzywojennym, kryminalistyką, psychologią, historią mody dwudziestego wieku, sztuką, surrealizmem, fotografią, górskimi i leśnymi wędrówkami, a także judaistyką. Wolny czas poświęcam na rozwijanie twórczych zainteresowań (zwłaszcza pisarskich i plastycznych) oraz eksplorację miejsc opuszczonych i trudno dostępnych. Do wzięcia w projekcie skłoniło mnie moje zamiłowanie do kultury żydowskiej, jak również chęć odkrycia kawałka historii zapomnianej.

Przedstawiciel Rodziny Goldreichów – Ariel Diamant

Co Ariel Diamant wie o swojej rzeszowskiej rodzinie?

Ariel Diamant w dzieciństwie wiele opowieści o swojej rodzinie usłyszał od babci, mamy swojej mamy, od niej więc rozpocznę. Babcia Ariela Diamanta, Helene Chaye Frimet Neger (z domu Goldreich), urodziła się 16 października 1885 roku w Rzeszowie. Jej ojciec Salomon był nauczycielem a okazjonalnie zajmował się także tłumaczeniem na potrzeby lokalnego sądu, matka Gitla Goldreich zajmowała się domem. Babcia Ariela miała jedenaścioro rodzeństwa, byli to: Maks Moshe (ur. 5 stycznia 1875 r., zm. 1958 r.), Elżbieta Atila Etta (ur. 3 maja 1878 r., ofiara Holokaustu, data śmierci nieznana), Samuel Zygmunt (ur. 10 sierpnia 1880 r, zm. 6 września 1965 r.), Johanna Jochwet (ur. 22 maja 1884 r., zm. 17 lutego 1976 r.), Róża Rachela Miriam (ur. 24 sierpnia 1888 r., ofiara Holokaustu, data śmierci nieznana), Bolek Nachum Leizer (ur. 26 listopada 1893 r., ofiara Holokaustu, data śmierci nieznana), Agata Jadwiga (ur. 15 września 1895 r., zm. w 1941 roku, ofiara Holokaustu), Jakub Józef (ur. 03 lipca 1897 r, zm. 1 kwietnia 1973 r.), Sara Simcha (ur. 28 marca 1883 r., zm. 25 maja 1883 r.), Chana Simcha (ur. 22 maja 1884 r., zm. 3 listopada 19884 r.), a także Paulina (ur. 2 listopada 1890 r., zmarła niedługo po porodzie).

W 1909 roku Helene Chaye wyszła za mąż za Arje Leiba Negera – urodzonego 17 sierpnia 1882 roku, syna Wolfa Zeeva Negera i Marjem Neger z domu Nass. Jego rodzice pochodzili z Jarosławia, ale on i czworo rodzeństwa urodzili się i mieszkali w Rzeszowie.(Amalia Malke Neger, ur. w 1890 r.; Scheindel Neger, ur. w 1892 r.; Rosa Brodinger z domu Neger, ur. w 1895 r.; Itzak Neger, ur. w 1888 r.).

Państwo Negerowie mieli dwie córki – Ernę (ur. 1910 roku) oraz Lucie Salomeę (ur. 1912 roku) – matkę Ariela. Dwa lata po narodzinach młodszej córki (był to 1914 rok, czyli początek I wojny światowej) rodzina przeniosła się do Niemiec, a konkretnie do Kolonii. Negerowie mieszkali tam do 1935 roku a następnie opuścili pogrążony w kryzysie ekonomicznym kraj i wyemigrowali do Palestyny (dzisiejszego Izraela). Niedługo po tym zdarzeniu Lucie Salomea zaczęła pracować w banku. W 1945 roku wzięła ślub ze studentem chemii (później profesorem) – Erichem Juliusem Diamantem, z którym doczekała się dwójki synów: Gabriela i Ariela.

Efekty poszukiwań

Ponieważ Ariel posiada dużo informacji na temat swojej rodziny, moim głównym zadaniem było dostanie się do Archiwum Państwowego w Rzeszowie w celu sprawdzenia poszczególnych sygnatur i potwierdzenia informacji, które otrzymałam już wcześniej.

W Archiwum potwierdził się fakt, że w 1902 roku na ulicy Bożniczej w Rzeszowie mieszkał Wolf Neger wraz z żoną Merjam pochodzącą z Jarosławia (której nazwisko panieńskie było wpisane jako “Nafs” zamiast „Nass”) oraz dziećmi. Jako zawód Wolfa Negera został wpisany kontroler propinacji. Oznacza to, że pradziadek Ariela zajmował się kontrolowaniem tego, kto w mieście mógł produkować i sprzedawać alkohol. Odnośnie Wolfa Negera jest też pewna ciekawostka: jedna z notatek w Archiwum informuje, że 3 października 1902 roku miał on się zgłosić do magistratu – ale nie wiadomo, w jakim celu…

Z listy mieszkańców Rzeszowa wynika z kolei, że Wolf i Marjem wzięli oficjalny ślub dopiero 12 kwietnia 1899 roku, a więc już po urodzeniu czwórki swoich dzieci. Jak się dowiedziałam, w tamtych czasach wielu Żydów brało tylko ślub religijny, a na ślub urzędowy (cywilny) decydowali się wtedy, gdy było ich na to stać. W związku z tym jest bardzo możliwe, iż dzieci Negerów, w tym dziadek Ariela – Arje Leib – w pierwszych latach życia najprawdopodobniej nosił nazwisko matki, a dopiero po urzędowym ślubie swoich rodziców mógł posługiwać się nazwiskiem Neger.

Wiadomo natomiast, że w 1902 roku na ulicy Bożniczej mieszkali Salomon i Gitla Goldreich (czyli pradziadkowie Ariela) wraz z dziesiątką potomstwa, w tym Helene Chaye Frimet (czyli babcią Ariela, która wiele lat później, już w Izraelu, opowiadała chłopcu o całej rodzinie), a w 1910 roku cała rodzina przeniosła się na ulicę Mickiewicza. Ponadto na podstawie dokumentu z 1902 roku potwierdził się fakt, że Gitla Goldreich wykonywała zawód położnej (odbierała porody), a dodatkowo okazało się, że najstarszy syn Goldreichów – Maks` Moshe – urodził się na terenie Głogowa.

Jeśli chodzi o dalsze poszukiwania w Archiwum to na podstawie dokumentu z 1910 roku dowiedziałam się, że na ulicy Kreczmera mieszkali Leon i Helena Neger wraz z córką – Esterą. W tym przypadku musi chodzić o dziadków Ariela, przy czym polskie imiona brzmią inaczej, niż ich później używane wersje. A więc Helena Neger to  babcia Helene Chaye Frimet Neger (z domu Goldreich), Leon Neger to  dziadek Arje Leib Neger – syn Wolfa Zeeva i Marjem Negerów, zaś Estera to ciocia Erna. Siłą rzeczy nie ma w tym zestawieniu Luci Salomei, mamy Ariela, bo przecież ona urodziła się w 1912 roku.

Poza poszukiwaniami w Archiwum Państwowym w Rzeszowie, w książce „Dzieje Rzeszowa” tom III znajdują się informacje o osobach, które mogą być powiązane z rodziną Arika. Nie ma tam wspomnianego nikogo o nazwisku Neger, pojawia się natomiast nazwisko Goldreich. Z książki można się na przykład dowiedzieć, że jedną z kobiet, które w 1902 roku założyły  organizację Shulamit (kobiecą grupę zajmującą się krzewieniem oświaty i ducha narodowo-żydowskiego) była Etta Goldreichówna. Poza tym w opracowaniu „Dzieje Rzeszowa” tom II wspomniana jest Etta Finkowa – nauczycielka religii mojżeszowej w szkołach powszechnych dla dziewcząt, a także w Prywatnym Gimnazjum Żeńskim. Podano tu informację, że zmarła ona w 1942 roku w rzeszowskim getcie. Wszystko wskazuje na to, że Etta Goldreichówna to Etta Finkowa – jedna z sióstr Heleny Chaye Frimet Goldreich – wskazują na to informacje od Ariela, że jedna z sióstr jego babci miała na imię Etta, że po mężu nosiła nazwisko Fink i że była ofiarą Holocaustu.

Poza tym – jak wynika z książki „Dzieje Rzeszowa” – nazwisko Fink nosił jeden z lepszych zawodników piłkarskiego klubu sportowego Resovia. Niestety, nie jest podane jego imię. Najpewniej nie był to jednak mężczyzna wyznania mojżeszowego, ponieważ Żydzi mieli wówczas własną drużynę, która nazywała się Bar Kochba. 

W tomie trzecim „Dziejach Rzeszowa” wielokrotnie wystąpiło także nazwisko Zucker, które po mężu przejęła kolejna z sióstr babki Ariela – Rozia Rachel Miriam Goldreich (jej mąż nazywał się Wilhelm Wolf Chaim Zucker). W książce pojawiają się nazwiska Meilecha Zuckera, rzezaka w gminie żydowskiej na początku lat 30. XX wieku, oraz Rebeki i Markusa Zuckerów, którzy prowadzili firmę produkującą mączkę kostną i klej stolarski (w 1930 roku przedsiębiorstwo to zostało zlikwidowane). Wspomnieni są także Sara i Lazar Zuckerowie, którzy płacili w pierwszej połowie lat 30 do gminy żydowskiej maksymalną stawkę podatkową, zatem znajdowali się w gronie najbardziej zamożnych starozakonnych mieszkańców Rzeszowa. Nie mogę jednak stwierdzić, czy osoby wspomniane w „Dziejach Rzeszowa” mogły być spokrewnione z Wilhelmem Wolfem Chaimem Zuckerem, czyli mężem Rózi Goldreich.

Nazwisko Zucker jest też wspomniane w książce „And heaven had no tears”. Jej autor Henry Herzog zapisał, że w czasie II wojny światowej, po podziale rzeszowskiego getta na dwie części, dowództwo getta wybrało na swoją kwaterę budynek należący do rodziny Zuckerów, i że rodzina ta została stamtąd wyrzucona (posiadłość ta znajdowała się w tzw. getcie A przeznaczonym dla osób zdolnych do pracy). W tym przypadku także jednak nie wiem, czy była to rodzina męża Rózi Goldreich.

Podsumowania:

Wiktoria Inglot:

Udział w projekcie “Mój Rzeszów nasz Rzeszów” był dla mnie niezwykle ciekawym, ale też wyczerpującym doświadczeniem. Najwięcej problemów z pewnością przysporzyła mi praca w archiwum, ponieważ nigdy wcześniej nie robiłam nic bardziej monotonnego i czasochłonnego. Mimo to nie uważam aktywności w tej inicjatywie za czas stracony. Wręcz przeciwnie! Nauczyłam się bowiem cierpliwości i skrupulatności, a także działania pod presją czasu. Miałam również przyjemność współpracować z jedną z ciekawszych osób, jakie kiedykolwiek poznałam, a poza tym pogłębiłam moją wiedzę na temat kultury żydowskiej.

Rodzina Goldreichów: Salomon i Gitla Goldreichowie z dziećmi, ok 1903 r. W dolnym rzędzie, od lewej do prawej: Bolek Nachum Leizer Goldreich, rodzice: Gitla Goldreich (z domu Grad) i Solomon Goldreich, oraz najmłodszy syn Jacob Yosef Goldreich (stoi pomiędzy rodzicami), Agata (Achsa) Jadwiga Goldreich. W górnym rzędzie, od lewej do prawej: Helene Chaye Frimet Neger (z domu Goldreich, babcia Ariela), Samuel Zygmunt Goldreich, Elżbieta Atili (Etta / Chefka / Elise) Fink (z domu Goldreich), Johanna Jochwet (Johanna Yocheved) Goldmann (z domu Goldreich) i Róża Rachel Miriam Zucker (z domu Goldreich). Na zdjęciu brakuje najstarszego syna Maksa Moshe. Zdjęcie ze zbiorów Ariela Diamanta.

Arje Leib i Chaye Frimet Negerowie – 1914 rok, zdjęcie ze zbiorów Ariela Diamanta.

Lucie Salomea Neger – matka Ariela Diamanta, wraz ze swoją starszą siostrą Erną – 1914 rok, zdjęcie ze zbiorów Ariela Diamanta.