Rodzina Eisenów

Autorka

Nazywam się Barbara Domoń i mam 17 lat. Uczęszczam do Akademickiego Liceum Ogólnokształcącego w Rzeszowie do klasy o profilu humanistyczno-artystycznym. Interesuję się literaturą, filmem oraz oczywiście historią. Wzięłam udział w projekcie, aby dowiedzieć się jak wyglądało życie mieszkańców mojego rodzinnego miasta w ubiegłym stuleciu.

Przedstawicielka rodziny Eisenów – Adria Scharf

Co Adria Scharf wie o swojej rzeszowskiej rodzinie?

Adria przystąpiła do projektu posiadając bardzo rozległą wiedzę na temat swoich przodków, w tym również dokładnym drzewem genealogicznym, stworzonym przez jednego z jej krewnych. Znana Adrii historia jej rodziny sięga aż 1839 roku. To właśnie wtedy na świat przyszedł Izaak Eisen. Był on piekarzem oraz właścicielem piekarni, a wraz ze swoją żoną Simą miał szóstkę dzieci. Rodzina mieszkała w Rzeszowie, niestety, adres mieszkania i piekarni nie zachował się dla potomnych. Drugie dziecko Simy i Izaaka to Simon Eisen, urodzony w 1868 roku – był to pradziadek Adrii. Mieszkał on wraz z piątką swojego rodzeństwa w Rzeszowie do końca XIX wieku. Na początku kolejnego stulecia Simon wraz z żoną Rosą oraz córką Gissele przenieśli się do Niemiec, a konkretniej mówiąc do Monachium. To właśnie tam na świat przyszła trójka ich kolejnych dzieci: Arthur, Otto oraz Edith – przyszła babcia Adrii.  Z Niemiec rodzina emigrowała do Austrii, a konkretnie do Wiednia, gdzie Simon był właścicielem sklepu z odzieżą, w którym szyto koszule na miarę. W prowadzeniu biznesu pomagały mu jego dzieci oraz krewni z Rzeszowa.  Rok przed wybuchem II wojny światowej mąż Edith, Erwin Scharf, uzyskał wizę do Stanów Zjednoczonych. To tam ostatecznie osiedliła się rodzina babci Adrii. Początkowo mieszkali w Nowym Jorku na Manhattanie, a w 1945 roku na świat przyszedł ojciec Adrii – Peter. Edith nie była jedyną osobą z rodziny Eisenów, która emigrowała – między 1938 a 1939 r. z Wiednia wyjechali również jej rodzice jak i rodzeństwo. Ich wyjazd miał miejsce już po Anschlusie Austrii, więc udało im się opuścić Europę w ostatniej chwili. Mimo tak rozległej wiedzy o losach Eisenów w historii rodziny wciąż są luki: to między innymi dokładny adres rodzinnej piekarni w Rzeszowie oraz historie rodzeństwa Simona.

Efekty poszukiwań

Ponieważ przystępując do projektu Adria posiadała już rozległą wiedzę na temat swojej rodziny, wzbogaconą dodatkowo przez liczne fotografie z zakładu Edwarda Janusza, jednym z moich zadań było potwierdzenie informacji otrzymanych od Adrii w Archiwum Państwowym w Rzeszowie.

Sprawdzenie dat zaczęłam od pierwszego znanego przodka – Izaaka Eisena. Dokumenty potwierdziły, że urodził się on w 1839 roku w Wielopolu (dziś to Wielopole Skrzyńskie) niedaleko Ropczyc. Z zawodu był piekarzem i w listopadzie 1863 roku ożenił się z Simą Korn (która czasem pojawiała się w dokumentach pod panieńskim nazwiskiem swojej matki jako Sima Weisel, co początkowo wprowadzało w moich poszukiwaniach niemałe zamieszanie). Sima urodziła się w 1842 roku w Strzyżowie. Para, wedle dokumentów otrzymanych od Adrii, miała szóstkę dzieci, byli to: Elimelech (znany jako Max) – urodził się w październiku 1866 roku i Simon (pradziadek Adrii) – urodził się w listopadzie 1868 roku, zaś kolejne dzieci pary to: Hersch Moses – ur. 1870 r., Mordche (znany jako Markus) – ur. 1872 r., Leia – ur. 1874 r. i Joel – ur. w 1879 r.

Podczas poszukiwań w archiwum udało mi się znaleźć akt urodzenia kolejnej córki Eisenów – Frimet, która nie była wspomniana w żadnych dokumentach przekazanych przez Adrię. Wedle księgi urodzeń Frimet Eisen przyszła na świat 25 stycznia 1878 roku. Później w dokumentach pojawia się tylko raz w spisie ludności z 1880 roku, co może wskazywać na to że dziewczynka zmarła w późniejszych latach, jednak bez potwierdzenia w postaci dokumentów nie mam co do tego pewności.

Izaak i Sima pojawiają się w spisie ludności Rzeszowa z 1902 roku, stąd wiemy, że w tamtym okresie mieszkali oni pod adresem Rynek 24. Małżeństwo prowadziło razem piekarnię, która znajdowała się pod tym samym adresem. Mieszkali wtedy już bez dzieci, ponieważ było to już starsze małżeństwo – Izaak miał 63 lata, a Sima 60. Z kolei dzięki spisowi mieszkańców z 1910 roku wiemy, że para zmieniła miejsce zamieszkania i przeniosła się na pobliską ulicę Króla Kazimierza, gdzie mieszkali pod numerem 8. Izaak Eisen zmarł 13 stycznia 1911 roku, jako 72 latek, a jego żona odeszła 31 maja 1914 roku.

Jedną z próśb od Adrii było dowiedzenie się czegokolwiek na temat życia dzieci Izaaka i Simy. Interesowało ją, jakie były ich życiorysy i czy potrafili oni korzystać z równych praw, jakie Żydom w Galicji nadał w 1867 roku cesarz Franciszek Józef. Niestety większość dzieci Eisenów opuściła Rzeszów na przełomie wieków, dlatego w naszym mieście nie ma zbyt wielu dokumentów informujących o ich życiu.

W czasie wizyt w archiwum najwięcej udało mi się dowiedzieć o trzecim dziecku Eisenów, Herschu Mosesu, ponieważ on pozostał w Rzeszowie. Hersch Moses ożenił się z Peslą Schipper i doczekał się z nią aż 7 dzieci – 4 córek (Salcia, Leicia, Fryda i Golda) oraz 3 synów (Leser, Saul, Markus). Wedle dokumentów Hersch początkowo piastował stanowisko nauczycielskie, jednak wedle dokumentów w 1910 roku był już właścicielem pralni. Wraz z żoną na przestrzeni lat zarejestrowany był pod trzema adresami. W 1902 roku były to adresy Baldachówka 8 oraz Przesmyk 4, gdzie wpisany był jako szwagier, co pozwala nam sądzić, że był to adres, pod którym mieszkała rodzina Pesli. Osiem lat później para widniała w dokumentach pod adresem Nowe Miasto – Zamek 24. Adresy z 1902 roku istnieją do dziś i miałam możliwość je odwiedzić, jednak adres z 1910 roku aktualnie nie istnieje.

O życiu dzieci Herscha Mosesa i jego żony Pesli nie udało mi się dowiedzieć zbyt wiele, jednak Adria posiadała już informację, że Leser, czyli jeden z ich synów,  pomagał swojemu wujowi Simonowi w jego sklepie w Wiedniu co oznacza, że on również w pewnym momencie wyjechał z Rzeszowa.

Leser Eisen został ponadto zapisany w kartach ruchu ludności Rzeszowa, które były pierwszym dokumentem odnalezionym przeze mnie w czasie moich poszukiwań.  Prawdopodobnie dokument był uzupełniony przez władze niemieckie po zajęciu Rzeszowa we wrześniu 1939! Można się tego domyślić z faktu, że karta jest uzupełniona po niemiecku, oraz że znajduje się w niej wpis, iż Leser Eisen 7 września 1939 roku wyprowadził się do Lwowa (podana jest tu niemiecka nazwa miasta, czyli Lemberg).

Ostatnią kwestią, którą się zajęłam, były zdjęcia rodzinne z prywatnego archiwum Adrii. Są wśród nich fotografie z zakładu Edwarda Janusza, znanego galicyjskiego fotografa rzeszowskiego,  którego klisze znajdują się i w Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa, i w Muzeum Okręgowym w Rzeszowie. Na listach klientów zakładu Janusza, którymi dysponuje Muzeum Okręgowe, nazwisko Eisen pojawiło się aż 16 razy od 1894 do 1920 roku! Co prawda lista nie wskazuje, jakie zdjęcia były przez nich zamawiane, ale część zdjęć rodziny Eisen, które udostępniła Adria,  udało mi się dopasować do lat, kiedy nazwisko Eisen pojawia się w spisie klientów. Moje poszukiwania dostarczyły wiele cennych i nowych informacji, ale sporo aspektów życia rodziny Eisenów wciąż pozostaje nieznanych.

Podsumowania

Udział w projekcie był dla mnie niesamowitym doświadczeniem. Nie tylko pozwolił mi na poszerzenie wiedzy na temat mojego rodzinnego miasta, ale również pokazał mi, jak historia wciąż oddziałuje na teraźniejszość. Możliwość odwiedzenia domów znajdujących się pod adresami znalezionymi w czasie poszukiwań w archiwum była dla mnie czymś wyjątkowym. Zupełnie nie zdawałam sobie sprawy, jak niesamowite historie skrywa nasze miasto. Wizyty w archiwum pomogły mi zagłębić się nie tylko w losy rodziny Eisen, ale pokazały, jak wiele nieodkrytych dotąd historii w ogóle znajduje się w dokumentach archiwalnych. Miesiące spędzone na przeglądaniu starych dokumentów były niekiedy trudne, obciążające dla oczu oraz ciężkie do pogodzenia z życiem szkolnym, jednak z wielką przyjemnością wykonywałam swoją pracę, aby Adria mogła dowiedzieć się więcej o swoich przodkach.

Mimo, że nie udało mi się dowiedzieć wszystkiego, o co Adria prosiła, to sądzę, że poszukiwania były bardzo udane i zdołałam zdobyć zupełnie nowe informacje, o których Adria nie miała wcześniej pojęcia. Przede wszystkim w czasie wizyt w archiwum udało mi się odkryć adres piekarni, który przez lata pozostawał nieznany, oraz poznać adresy zamieszkania rodziny. Największym odkryciem jednak jest akt urodzenia Frimet – córki Izaaka i Simy, o której Adria nie miała pojęcia. Moja współpraca z Adrią przebiegała bardzo pomyślnie. Wymieniłyśmy wiele wiadomości oraz odbyłyśmy kilka spotkań online, gdzie udało nam się porozmawiać nie tylko o projekcie.

Adria Scharf

Praca z Basią, która jest uczennicą szkoły średniej w Rzeszowie, była niezwykłym doświadczeniem.  W czasie naszych spotkań była bardzo skupiona i urocza. Byłam poruszona jej zainteresowaniem badaniami skupionymi na mojej rodzinie i pozostaję pod wrażeniem dokładności jej “detektywistycznej” pracy. Z moją babcią, Edith Scharf (urodzoną jako Edith Eisen), którą nazywałam “Omi”, byłam bardzo blisko związana.  Rzeszów to miasto, w którym dorastał jej ojciec Simche (Simon) Eisen i gdzie przed II wojną mieszkała duża część jej dalszej rodziny ze strony ojca. 

Basia odkryła ważne szczegóły dotyczące mojej rodziny, na przykład lokalizację piekarni należącej do rodziców Simona. Wydobycie z przeszłości zarówno tych informacji, jak i dokumentów i zdjęć, to dla mnie wspaniałe prezenty.

Członkowie rodziny Eisenów, którzy przeżyli Holokaust, to ci, którzy opuścili Rzeszów przed 1939 rokiem. Ci nieliczni, którzy mieszkali w Rzeszowie do 1939 roku, zostali zabici. Praca nad tym projektem była dla mnie nie tylko ciekawym ćwiczeniem. To krok w kierunku uzdrowienia. Z niecierpliwością czekam na możliwość podzielenia się tą odzyskaną historią z wieloma innymi potomkami Eisenów z Rzeszowa, którzy obecnie żyją rozproszeni po Stanach Zjednoczonych, Australii, Niemczech i Izraelu. Serdecznie dziękuję Grażynie Bochenek i Basi Domoń za to doświadczenie. 

Izaak Eisen, prapradziadek Adrii Scharf, piekarz. Zdjęcie ze zbiorów Adrii Scharf.

Sima Eisen, praprabacia Adrii Scharf, Rzeszów, zdjęcie wykonane w zakładzie fotograficznym S. Spritzera. Zdjęcie ze zbiorów Adrii Scharf.

Rosa i Simon Eisenowie, babcia i dziadek Adrii Scharf, Kraków 1893 rok. Zdjęcie ze zbiorów Adrii Scharf.

Simon Eisen, dziadek Adrii Scharf, na środku, Rzeszów, zdjęcie wykonane w zakładzie Edwarda Janusza. Zdjęcie ze zbiorów Adrii Scharf.

Rosa Eisen, babcia Adrii Scharf, po lewej, Rzeszów, zdjęcie wykonane w zakładzie Edwarda Janusza. Zdjęcie ze zbiorów Adrii Scharf.

Oryginały zdjęć: Trude Eisen Donat, najstarsza wnuczka Rosy i Simy Eisenów, zeskanowanie i cyfrowe zachowanie zdjęć: Janet Eisen.